Det siste juletreet

DET SISTE JULETREET

av Øystein Hauge

Det første som møter deg er det kvite huset med den vesle glasverandaen. Så vidt plass til eit bord og to stolar. Lenger bak ligg den raude låven. Så ei umåla bu vest for låven igjen. Og i tunet ei stor brusande eik. Sjølv no tett innpå jula heng det att godt med blad i den høge vintereika.

Gjennom fleire hundreår har dette vore Liabø. Og i snart seksti av dei har Marit og Kristian budd her i skogkanten. Ei halv mils veg utanfor bygdebyen. Barnlause, som dei sa. Dei har aldri likt det ordet. Dei har levd eit godt liv. Og ikkje er det vel heller over enno. Hender det dei minner seg sjølve på.

No er ikkje Kristian den arbeidskaren han ein gong var. Langt ifrå. Det er først og fremst gløymsla. Minnet. Som om så mykje er glidd ut av minnet mitt, seier han stadig oftare når Marit spør han om noko. Når det er noko han ikkje heilt kjem i hau. Eller når han legg frå seg ting på dei merkelegaste stader. Ostehøvelen i kjøleskåpet. Husnøklane der han finn det for godt. Slike ting.

Men på Liabø skal vi no bu så lenge vi kan, seier Marit. Det er ho som held tråden i det meste no.

Det var like etter påsketider i fjor ho tok mot til seg og ringte fastlegen hans. Ja, lensmannskontoret fekk også ein telefon. Det har vore så mange situasjonar, seier ho. Med ei aldri så lita skjelving i stemmen. Vi treng bilen her ute. Det er ikkje det. Men det har vore så mange situasjonar i det siste. Dei to har ikkje hatt for vane å halde noko løynd for kvarandre. Og det gneg enno hos Marit når ho tenkjer på han som måtte gi frå seg sertifikatet. At det til alt overmål var ho som sendte bekymringsmeldinga. Som både lege og politi insisterte på å kalle det.

Bekymringsmelding. Ho som aldri hadde vore bekymra for noko som helst som hadde med Kristian å gjere. Det har vore dei to frå dei så vidt var fylt tjue. Og no står ho og ser ut kjøkkenvindauget. Ser Kristian har gitt seg i kast med veden att. Løfte opp. Kløyve. Kaste skivene med den kvite nye veden over i haugen som veks og veks. Kvar dag veks haugen med neste års vinterved. Det er det arbeidet han har best tak på no.

Det er alt vesle julaftan, og Kristian har enno ikkje nemnt juletreet med eit einaste ord. Det er Marit glad for. Sant å seie har ho alt ymta frampå for Erling frå Austgardane, som dei seier. Han som kvart år stiller seg opp utanfor Samvirkelaget med juletrea sine. Ho møtte han nedpå butikken tidlegare i haust. Om han nærmare jul kunne levere heim til dei eit tre? I fjor måtte ho sjøl spenne på seg skia og sjå etter han. Han blei så lenge.

Men ikkje før har ho tenkt tanken om å ringe og avtale heimkøyring av juletreet, før Kristian er på veg over tunet og snart står i kjøkkendøra:

Juletreet, Marit. Vi har gløymt treet! Det blir ikkje jul på garden utan juletre. Så ler han den litt usikre latteren sin. Ein latter han har lagt seg til med i det siste. Ein latter der ho også høyrer ei slags rådville. Han er så usikker. Og no venter han Marit skal bli glad når han endeleg kjem på at dei ikkje har fått treet i hus.

Då ho litt forsiktig ymtar frampå om dei fine juletrea til han utanfor Samvirkelaget, er ikkje Kristian sein om å seie ho imot. Eg skulle vel tru vi hadde juletre gode nok her på garden, seier han kontant. Og det går ikkje lenge før han stryk ned i kjellaren etter skiskoa sine.

Marit kastar eit blikk ut vindauget. Det er enno høglyse dagen. Rett nok nokre tunge skyer i vest. Men om ho no formaner han om i alle fall å ikkje gå for langt innover. Og slettes ikkje over i allmenningen. Det har hendt seg tidlegare år, det. At han ikkje har vore nøgd med trea han har funne på eigen grunn, og sett litt stort på det. Henta heim frå allmenningen eit tre i staden. Og om ho også seier han får halde seg berre i skogkanten. Eller i alle fall på denne sida av Bergknausen.

Eg skal nok klare å finne fram i eigen skog. Så stor er han ikkje, seier Kristian mildt. Som om han angrar den litt bryske tonen i stad og har tatt innover seg noko av uroa til Marit.

Ikkje lenge etter kan ho frå kjøkkenvindauget sjå mannen sin stabbe over det snødekte tunet. Sjå han spenne på seg skia utanfor vedskjulet. Splitkein. Kvite med røde render. Sjå han kneppe jakka godt oppunder haka og så streve litt med å få dei tjukke blå polvottane inn gjennom reima i skistavane.

Frå innimellom dei høge granene ser Kristian himmelen har laga seg tyngre og mørkare no. Det er enno lyse dagen. Men ein treng ikkje vere meteorolog for å skjøne det blir snø. Først eitt og anna lause snøflaket gjennom lufta. Så litt tettare. Men Kristian smiler for seg sjølv der han dreg seg framover og innover i alt det kvite. Han har alltid likt desse turane. Han aleine her ute i vinteren og snøen. Marit som tek seg av dei aller siste førebuingane heime. Dei tinga ho helst vil ha hand om sjølv.

Frå øvste hylla på kjøkkenet hentar ho ned juleserviset med all kristtornen langs kanten. Dekker på i stova til dei to alt kvelden før kvelden. Slik ho har gjort det i alle år. I kjøleskåpet står sennepssilda ho har ordna til frukosten førstedag. Moltekremen ho har rørt til og som blir desserten julaftan. Julebrødet ho har baka. Og alt det andre ho har førebudd av mat til dei to. Dei sju sortane som rett nok er skorne ned til fire no. Men så er det også dei slaga dei begge liker best. Sandkaker, goro, krumkaker og kokosmakronar. I over seksti år har dei to stelt til fin jul saman.

I eit begynnande mørker og tett snøvêr vart Kristian ståande attmed ei høg gran og tenke på dei to eit bel. Det kokar ned til oss to, seier han. Og undrar seg litt over sin eigen talemåte. Men no må han ikkje stå her og falle heilt i stavar heller. Når det er juletreet han er komen hit for. Han plirer med augene, ser seg litt rundt igjen, og er sant å seie ikkje heilt sikker lenger no. På vegen verken fram eller tilbake. Aller helst burde eg vel tenke på å snu, mumlar han.

Likevel stakar den aldrande mannen seg berre lenger og lenger innover i snø og skog. Stoppar opp innimellom, i alt det kvite. Let eine polvotten bli aleine i stroppa i skistaven den tida det tek for han å dra over augene og panna si ei naken hand. Snøen tung og våt og sikten så som så no.

Har du sett for eit snøvêr det skulle bli då. Som om Vårherre plutseleg skulle ha opna opp den største sekken med dei kvitaste fjøra han hadde liggande. Det er slikt han kunne sagt for nokon år sia det. Den gongen orda kom lettare til han. For så feite er snøfillene rundt han blitt no. Skogen er ikkje til å kjenne att. Ja, vegen gjennom skogen har han vore i villreie om ei god stund no. Den eine tunge grana etter den andre lutar seg mot han. Som om eit nattemørke midt på dagen var på veg.

Mannen med dei blå polvottane flyttar seg djupare og djupare inn i skogen. Men treng stoppe opp og sjå seg om innimellom. Kan det vere Stormyr eg har liggande i snøføyka på høgre handa der? Har eg verkeleg tatt meg heilt opp mot Stormyr? Som om noko i landskapet er glidd ut av minnet, tenkjer han igjen.

Og ikkje forstår han sjølv at han forlengst er over i allmenningen. Han har stilt seg under ei av dei største granene no. I ly for dei tunge snøfillene.  Alt ser så lunt og varmt ut der under vide grana med all snøen over greinene der, tenkjer han.

Men det ikkje berre snøen. No er det også vinden. Han stoppar heilt opp. Freistar samle seg. Kjenner trøytna for alvor sige inn. Og det har også tatt til å minke på kreftene hans. I nærmare to timar har han tråkka seg stadig djupare inn i skogen og kjenner det i heile kroppen.

Det kan då ikkje gjere noko om eg spenner av meg skia og set meg ned under greinene der eit bel, tenkjer han. Berre litt. Eg har aldri før trongt kvile når eg har vore ute og henta juletre. Men no når eg har gått så langt. No når eg også har forstått eg kanskje alt må vere over i allmenningen.

Alt rundt han er blitt som til ein labyrint av kvite små stiar innunder graner  og knausar. Og uvêret er no for alvor iferd med bryte laust. Med den eine kastevinden etter den andre innover tømmerslepene.

Den vide grana. Kristian klarer å gjere seg fri skia og bøyer seg ned under dei snøtunge greinene som var det ei lauvhytte han kraup inn i. Og det er jo ei lauvhytte. Han presser eine greina til sides så han kjem seg innunder og tettare på stammen. Og han sit ikkje lenge før han kjenner nesten som ein varme breie seg gjennom kroppen.

Snart er det også at nokre svartkvite uskarpe bilete fyk forbi. Og høyrer han ikkje latteren til gamle vener frå der ute i skogen ein stad. Ser andleta til slektningar forlengst borte frå denne verda. Nei. No må han ikkje drøyme seg bort. No må han ikkje sovne. Han kan ikkje legge seg til å sove her under ei gran langt til skogs på sjølvaste vesle julaftan. No som også mørkeret sig inn for fullt.

Kristian legg att augene sine der under dei tunge greinene og ser plutseleg alt rundt seg som var det eit julekort. Ein dompap på naken bjørkegrein. Ein hest dreg etter seg ein slede. Og er det ikkje også englesong å høyre i vinden der ein stad. Og noko som likner veldig på harpespel.

Det er så godt og varmt der under grana. Og der er jo mor hans! Han tek tak i handa hennar. Snart er dei to framme ved landhandelen og begge stampar dei av seg på beina før dei går inn og høyrer det smelle frå tørr bjørkeved i den store omnen like innanfor døra. Så er det deira tur. Og Kristian stiller seg opp på ein stol attmed disken. Han ser kjøpmannen trekke opp øvste delen av den store pappkassa han har sett opp ved sida av kassaapparatet..

For eit snøvêr vi skulle få då, seier mannen bak disken.

Snart kjem det til syne eit lillableikt, eggkartongliknande pappbrett med fordjupingar for raude glinsande eple. Kvart av dei med kvitt silkepapir rundt. Han får i handa si det første eplet tatt ut av kassa. Før kjøpmannen rekker over til mora ein papirpose med fem-seks eple i. Det er vesle julaftan. Mannen bak disken står snart med ei stålskei i høgre handa og auser valnøtter frå ein striesekk over i ein ny pose av gråpapir. Ein pose med nøtter må vi no ha med oss heim no når det er jul, seier mor hans.

Så er han tilbake i skogen igjen. I den djupe skogen der han som liten gut forstod han var komen på villstrå. Han står i skumringa og ser trestubbar stikke opp or snøen. Ser trestubbane bli til harar, hundar og ulv. Og no høyrer han vinden rive i trea ikring. Verre enn nokon gong. Er han vaken? Søv han? Som om alt rundt han er tåkedottar på veg inn i ei slags lyskjegle som tek han vidare inn i ein stadig tjukkare skoddegraut.

Og der under snøtunge grana er jo også bestefar hans. Sjølv står Kristian no og ser ut kjøkkenvindauget. Ser dei feite snøflaka i stille flyt under tunlampa. Ser bestefaren gå over tunet og mot uthuset. Frå eine sida til den andre svingar lyskjegla frå lommelykta hans. Liknar ei trakt du kunne fanga møll i. Tunet dekt av nysnø og alt er så sporlaust. Ikkje så mykje som avtrykket av ei fugleklo å sjå i den stille kvelden.

Attende på kjøkkenet legg bestefaren frå seg bjørkepinnane i den grønmåla vedkassa. Slår att lokket og set seg tett på kakkelomnen det allereie er eld i.

Svartomnens språk er raudt. Og i ein nesten heimsleg dialekt. Han ser snørestane i det kvite skjegget til bestefaren først når det tar til å drype frå det grå villniset. Frå det gamle skrukkete ansiktet som no har fått som eit anna lys over seg.

I skogen held det fram med å snø. Alt har lagt i eit stummande mørke i fleire timar no. Den eine elingen etter den andre riv og slit i trea ikring. Men straumen av barndomsminne i hugen til Kristian har gitt seg no.

Om nokre timar vil det rosa vintermorgonlyset legge seg innover landskapet på Liabø.  Men enno er det natt når ein ung kar i tjukk bevernylondress og kommunikasjonsutstyr i hoftehøgde stikk eit par kvite splitkeinski med røde render ned i snøen utanfor den umåla bua på Liabø. Han sjekkar også at døra inn til huset er låst.

Då alarmen endeleg gjekk og patruljen frå hjelpekorpset kom seg innover i skogen med snøskuter, pulk, lyskastarar og folk med kunnskap om alt frå frostskadar til nedsett kroppstemperatur, er det ikkje lenger noko skispor å følge. Alt er som viska ut av uvêret. Men like over midnatt dukkar det opp i lyskjegla til ein av snøskuterane ein mann halvvegs liggande under eit tre, vidt og med snøtunge greiner der i desembernatta.

Han som lener seg mot treet har eit fastfrose men fredfullt, nesten barnleg uttrykk i ansiktet. Og er det ikkje også eit smil om munnen hans. Som om han nettopp er komen over det finaste juletreet i heile den vide skogen.

Marit blir med sjukebilen innover. Men ambulansesjåføren tek seg god tid. Det er ikkje noko som hastar. Det er enno nokre timar til kyrkjeklokkene ringer inn til høgtid og julekveld.

Men ingenting hastar.

(teksten tidlegare publiserte i Romsdals Budstikke sitt julemagasin)